Opracowanie artykułu i scenariusza zajęć: Renta Romaniuk i Ewa Czyżewska Nadpobudliwość u dzieci Wśród dzieci sprawiających kłopoty wychowawcze, i to często od wczesnego dzieciństwa, jest grupa charakteryzująca się określonymi cechami zachowania. Są to dzieci niespokojne, nadmiernie ruchliwe i aktywne, o zmiennych nastrojach, impulsywne i „roztrzepane”, nazywamy je dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. Nadpobudliwość obejmuje wzmożone pobudzenie ruchowe, nadmierną reaktywność emocjonalną oraz zaburzenia funkcji poznawczych. Wzmożone pobudzenie ruchowe wyraża się na ogół stałym niepokojem ruchowym (kręcenie się, bieganie, podskakiwanie itp.); zawężoną nadaktywnością ruchową (machanie nogami, kiwanie się, wiercenie się, splatanie rąk itp.); nieekonomicznymi ruchami dodatkowymi, co w konsekwencji powoduje nieudolne wykonywanie podstawowych czynności, np. ubieranie się lub powolne wykonywanie zadań szkolnych przy optycznie szybkich ruchach; wykonywaniem ruchów dowolnych przechodzących w natręctwa ruchowe lub ruchy przymusowe (ssanie palca, obgryzanie paznokci); wyładowaniami mimowolnymi, czyli tikami – zaciskanie powiek, unoszenie brwi. Nadpobudliwość emocjonalną cechuje wybuchowość, złoszczenie się, skłonność do agresji, impulsywne działania, labilność nastrojów („od rozpaczy do euforii”) zniecierpliwienie, dokuczliwość, łatwość obrażania się, płaczliwość) oraz niedojrzałość emocjonalna (niezrozumiały opór i niezdyscyplinowanie, duża sugestywność, uleganie wpływom, „słomiany zapał”, brak wytrwałości w pracy i zabawie) i brak odporności na sytuacje trudne – wahania mobilizacji i koncentracji. W wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym nadpobudliwość psychoruchowa polega przede wszystkim na wzmożonej aktywności ruchowej. W miarę dorastania i dojrzewania, przejawia się głównie w nadreaktywności emocjonalnej, co wiąże się „z działaniem gruczołów dokrewnych aktywizujących się wtedy”. Największym jednak problemem dzieci nadpobudliwych psychoruchowo jest objaw, który rosyjski uczony J. Pawłow nazwał wzmożonym odruchem orientacyjnym. Polega on na tym, że dziecko nadpobudliwe kieruje swą uwagę na każdy nowy bodziec płynący z otoczenia. Następstwem tego są: zaburzenia uwagi (zapominanie, roztargnienie, chaotyczność); zmęczenie psychiczne (mała wytrwałość w pracy, krótkie okresy skupienia); aktywność ruchowa – zmiana postawy ciała, zawężona ruchliwość manipulacyjna. Wzmożony odruch orientacyjny to cecha wszystkich dzieci i młodzieży nadpobudliwej, niezależnie od wieku. Możliwości intelektualne, poziom myślenia, rozumowania, pamięć dzieci nadpobudliwych mieszczą się w normie dla danego wieku. Jednak brak równowagi pomiędzy funkcjami ruchowymi, poznawczymi i emocjami wpływają tak dezorganizująco na działalność dzieci, że osiągają one bardzo niskie efekty pracy. Przy nadpobudliwości ruchowej dzieci są nadmiernie aktywne, żywe, chętne do działania i pomocy. Zadaniem profesjonalisty jest wówczas ukierunkowanie aktywności dziecka i wykorzystanie jego potencjału. Podstawową formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa i nauka poprzez zabawę. Zadaniem wychowawców i rodziców jest także zorganizowanie i zaplanowanie aktywności dzieci, zwłaszcza nadpobudliwych, by można było wykorzystać ich mocne strony i walory w działaniu społecznym, a zaoszczędzić bodźców niepotrzebnych i negatywnych (np. sytuacji zbyt trudnych). Zasady pedagogiczne: - stawianie bliskich, realnych celów - wdrażanie do finalizowania każdego przedsięwzięcia - dyskretna, ale widoczna kontrola i jednoczesne okazywanie zaufania Scenariusz zajęcia z grupą dzieci nadpobudliwych Cele: - wyzwalanie wzmożonej aktywności ruchowej - uwalnianie napięcia i emocji - wyrabianie odporności na sytuacje stresowe - ćwiczenia rozluźnienia ciała - ćwiczenia koncentracji uwagi - tworzenie dobrego klimatu w grupie 1. Powitanie – „prąd”. Trzymanie się w kręgu za dłonie i przesyłanie uścisku dłonią następnej osobie. 2. „Dłonie”. Każde dziecko obrysowuje na papierze swoje dłonie, a następnie chodząc po sali zbliża się do każdego kolegi i prosi o zamalowanie kawałka dłoni wybranym kolorem. Na koniec wszyscy pokazują swoje pomalowane dłonie. 3. „Supeł”. Prosimy dzieci, by złapały się za ręce, przy czym jeden z prowadzących ustawia się jako pierwszy, a drugi jako ostatni. Następnie pierwsza osoba zaczyna chodzić pomiędzy dziećmi (cały czas trzymając się za ręce, tak, aby zacieśnić supeł, tworzony z wszystkich uczestników). Gdy wszyscy są zasupłani, ostania osoba zaczyna” odsupływanie”. Podczas zabawy nie wolno puszczać ręki. 4. „Poruszam się jak...”. Dzieci rozchodzą się po sali a następnie otrzymują instrukcję, aby zaczęły poruszać się: - jak wielkoludy - stawiając najdłuższe kroki jak potrafią, - jak wróbelek, skacząc na obu nogach razem - jak piesek - jak niedźwiedź - jak żaba - jak bocian - poruszając się jak wąż Prowadząca może sama wymyślać instrukcje poruszania się po sali, pamiętając, aby nie dotykać i nie potrącać innych dzieci. 5. „Walka kogutów”. Dzieci dobierają się parami. Przykucają, zwrócone twarzą do siebie, odpychając się dłońmi podskakują w przysiadzie. 6. „Dziura w murze”. Dzielimy wszystkich uczestników na małe grupki liczące po 4-5 osób. Troje lub czworo z nich tworzy mur, piąte dziecko próbuje przedostać się przez przeszkodę tj. wybić dziurę w murze. Kiedy mu się to uda albo upłynie ustalony czas, następuje zamiana ról, tak aby każde dziecko, które ma na to ochotę miało choć raz możliwość zaatakowania muru. 7. „Dziwne kroki”. Zabawa z wykorzystaniem muzyki. Prowadząca podaje instrukcje sugerujące dzieciom różnego typu poruszanie się po sali. Najbardziej korzystne jest podawanie instrukcji dzieciom razem ze zmieniającym się rodzajem podkładu muzycznego. Przykładowe instrukcje: - chodzimy po sali tak jak chcemy - chodzimy po sali trzymając się z tyłu za jedną nogę - chodzimy po sali zrywając jabłka - chodzimy po sali z dzbanem na głowie - chodzimy po sali z ciężkim workiem na plecach - chodzimy po sali znajdując się na wąskiej kładce nad przepaścią - chodzimy po sali stawiając najśmieszniejsze kroki 8. „Turlanie”. Układamy na podłodze koce lub materace. Wszystkie dzieci kładą się na podłodze twarzą do dołu, a jedna osoba kładzie się na plecach na nich i sama lub przy pomocy prowadzącej turla się przez cały „dywan” ułożony z dzieci. Następnie kładzie się na końcu i zaczyna turlać się następne dziecko. 9. „Relaksacja”. Dzieci kładą się płasko na podłodze z zamkniętymi oczami. Mówimy następujące słowa: Wyobraź sobie, że leżysz na plaży. Piasek jest ciepły, świeci słońce, fale uderzają o brzeg. Ktoś bardzo łagodnie posypuje cię ciepłym piaskiem, który opada na twarz, policzki, szyję. Jest tak przyjemnie. Lekki wiaterek owiewa twoje ciało, promyki słońca czujesz na swojej twarzy a w uszach słyszysz wspaniały szum morza. Chce ci się spać, odprężyć, zapomnieć o troskach i smutkach. Jest ci cieplutko, miło, przytulnie. Powyciągaj się, poruszaj swobodnie nogami, rękami, w obie strony głową. Odpocznij chwilę i usiądź.(opowiadanie może być o różnej lecz przyjemnej tematyce, mówione powoli, przyciszonym głosem). 10. „Pożegnanie”. Każde dziecko podchodzi do każdego uczestnika zabaw, podając mu przyjaźnie dłoń. PODSUMOWANIE Celem zabaw i zajęć z dziećmi nadpobudliwymi jest przede wszystkim potrzeba pozytywnego „wyżycia się” w spontanicznym ruchu, zabawie ruchowej, nieskrępowanej wesołości i hałaśliwości, co sprzyja również odreagowaniu napięć i emocji Dzieci z zaburzeniami zachowania w postaci nadpobudliwości, nadruchliwości i niestałości, a także dzieci o silnych osobowościach z przewagą procesów pobudzenia wymagają bardzo atrakcyjnych dla nich zajęć, które winny odpowiadać na ich zapotrzebowania ruchu, wyładowania energii, realizacji konkretnych zadań praktycznych, działania, zabawy, radości, śmiechu, spontaniczności, chwilowego „odcięcia się” od domu, rodziny, przedszkola, szkoły. Duże znaczenie mają zajęcia terenowe, przebywanie w otwartych przestrzeniach, na łonie natury. Wyjazdy w nieznany teren, wyprawy – wraz z koniecznością realizacji wcześniej zaplanowanych zadań – oraz wycieczki do ciekawych miejsc najcelniej odpowiadają takim zapotrzebowaniom. Zajęcia turystyczne i survivalowe (dla starszych dzieci) wspomagają realizację celów terapeutycznych przeciwdziałających nadpobudliwości. Pozytywne kontakty z dorosłymi prowadzącymi grupę oraz z osobami spotkanymi podczas wyprawy dostarczają dzieciom nowych doświadczeń społecznych. Najważniejsze w pracy z dziećmi nadpobudliwymi jest utrafienie w ich zapotrzebowania. Ważne jest także, by metoda oddziaływania była osobie prowadzącej zajęcia znana i lubiana przez niego. Jeżeli dwa warunki są spełnione, odnosimy już połowę sukcesu. Następna połowa to dobry kontakt z dziećmi oraz dobra organizacja doświadczeń socjoterapeutycznych. Wówczas osiąganie celów wydaje się rzeczą prostą i naturalną, a dla dzieci i prowadzących zajęcia staje się przyjemnością.